Dziegieć – zastosowanie, rodzaje i właściwości

Zapewne każdy z nas słyszał określenie „łyżka dziegciu”. Czym jest dziegieć i jakie powiązanie z jego właściwościami ma ten związek frazeologiczny? Jakie cechy posiada najczęściej poszukiwany dziegieć brzozowy? Na co pomoże kąpiel z użyciem mydła dziegciowego lub szamponu z dziegciem? Na te i inne pytania odpowiadamy poniżej.

Co to jest dziegieć?

Dziegieć to rodzaj smoły drzewnej. Z chemicznego punktu widzenia jest mieszaniną związków fenolowych, terpenów i węglowodanów. Otrzymuje się go w wyniku destylacji drewna i kory. Ma postać ciemnobrunatnej, gęstej, lepkiej mazi. Charakterystyczną cechą dziegciu jest bardzo nieprzyjemny, ostry zapach i równie nieciekawy (gorzki) smak. Stąd utrwaliło się powiedzenie, że odrobina tej substancji jest w stanie zniszczyć smak całej beczki miodu. Powiedzenie „łyżka dziegciu w beczce miodu” oznacza coś złego, niekorzystnego, co jest w stanie zepsuć bardzo miłą okoliczność, czas.

Zastosowanie dziegciu na przestrzeni lat

Dziegieć często pojawia się w przekazach dotyczących dawnej medycyny. Przez wieki był niezastąpioną substancją w każdym domu, a jego zastosowanie było bardzo szerokie. Wykorzystywano go w medycynie, hodowli zwierząt czy konserwacji odzieży. Do tej pory można spotkać się z określeniem „dziegieć do kopyt”, ponieważ wykorzystywano go do leczenia kopyt i kości u bydła. Uważano, że dziegieć chroni przed robactwem, dlatego pokrywano nim odzież lnianą i wełnianą. Poza tym stosowano go jako smar do kół, materiał do uszczelniania beczek, środek do impregnacji skór i jako klej. Już dwa tysiące lat temu dziegieć zaczęto wykorzystywać w celach medycznych – szybko dostrzeżono pozytywny wpływ tej substancji na schorzenia skóry.

Rodzaje dziegciu

W zależności od drzewa, z którego pozyskuje się dziegieć, wyróżnia się następujące rodzaje dziegciu:

• Dziegieć brzozowy (Oleum Betullae),
• Dziegieć bukowy (Oleum Fagi),
• Dziegieć jałowcowy (Oleum Cadini),
• Dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini),
• Dziegieć węglowy (Oleum Lithanthracis).

Kontrowersje wokół dziegciu

Dziegieć rakotwórczy?

Współcześnie dziegieć jest bardzo rzadko stosowany przez dermatologów w leczeniu chorób skóry. Na odejście od stosowania tej substancji miała częściowo wpływ dyrektywa Unii Europejskiej z 2001 roku, uznająca dziegieć (głównie ten słabo oczyszczony) za rakotwórczy. Mimo kontrowersji, wciąż w krajach Europy Środkowej (Czechy, Słowenia, Słowacja) i w krajach Europy Południowej dziegieć jest wytwarzany i dodawany do niektórych kosmetyków – głównie mydeł i szamponów.

Dziegieć – skutki uboczne

Poza właściwościami rakotwórczymi, dziegieć wykazuje także działanie fotouczulające, dlatego 24 godziny po zastosowaniu kosmetyków z dziegciem nie wolno wystawiać skóry na działanie promieni słonecznych. Długie i regularne używanie kosmetyków dziegciowych ma też negatywny wpływ na wątrobę i nerki, dlatego długotrwałe stosowanie kosmetyków z dziegciem powinno wiązać się z regularnym wykonywaniem badań laboratoryjnych, np. moczu. Dziegciu nie można stosować też na otwarte rany czy ostre stany zapalne. Nie wolno go stosować w ciąży (ma działanie teratogenne – ciężko uszkadza płód) ani w okresie karmienia piersią (przedostaje się do mleka matki).

Kosmetyki dziegciowe

Chociaż stosując kosmetyki z dziegciem należy zachować szczególną ostrożność, istnieją preparaty zawierające dobrze oczyszczony (a więc bezpieczny) dziegieć, po które można sięgnąć, aby wspomóc pielęgnację zmienionej chorobowo skóry.

Szampon z dziegciem

Szampony z dziegciem polecane są do mycia skóry głowy z łupieżem, łuszczycą czy łojotokiem. Wskazaniami do użycia szamponów z dziegciem jest też wyprysk i świąd. Szampony dziegciowe należą do produktów leczniczych i są dostępne głównie w aptekach.

Mydło dziegciowe i żele

Mydła dziegciowe polecane są do stosowania na cerę trądzikową, naczynkową, tłustą i przy atopowym zapaleniu skóry. Mydło z dziegciem ma właściwości tonizujące i łagodzące (niweluje dyskomfort związany z przesuszeniem skóry). Ponadto normalizuje działanie gruczołów łojowych i przyspiesza regenerację tkanek. Mydło dziegciowe trzeba stosować tak, jak inne środki myjące – nakładać niewielką ilość na wilgotną skórę i spłukać ciepłą wodą. Mydło z dziegciem czy żele dziegciowe otrzymamy nie tylko w aptece, ale także w niektórych drogeriach czy sklepach z naturalnymi kosmetykami.

Maść z dziegciem

Maść z dziegciem ma tak długą historię, jak samo lecznicze stosowanie dziegciu. Kiedy odkryto aseptyczne i grzybobójcze właściwości tej substancji, zaczęto tworzyć z niej maści i wykorzystywano je do leczenia zarówno ludzi, jak i zwierząt. Obecnie kremy z dziegciem brzozowym stosuje się na skórę dotkniętą łuszczycą, nadmiernym rogowaceniem, wysuszeniem, ale tez rybią łuską.

Gdzie kupić dziegieć brzozowy?

Kosmetyki zawierające dziegieć najszybciej dostaniemy w aptekach lub sklepach naturalnymi kosmetykami. W czystej postaci dziegieć brzozowy kupisz w aptece (jako ekstrakt), w sklepach zielarskich i innych miejscach promujących medycynę naturalną. Dziś nikt już nie robi dziegciu w domu, choć dawniej otrzymywano go sposobem chałupniczym. Potrzebne jednak do tego były, poza korą brzozową, gliniane garnki i palące się dwa dni ognisko.

Właściwości dziegciu brzozowego

Dziegieć brzozowy polecany jest do pielęgnacji skóry dotkniętej chorobami dermatologicznymi, takimi jak:

• łuszczyca,
• grzybica,
• łojotokowe zapalenie skóry,
• atopowe zapalenie skóry,
• egzema,
• trądzik.

Należy podkreślić, że dziegieć brzozowy nie jest lekiem – może jedynie złagodzić dokuczliwe w powyższych stanach swędzenie i podrażnienia (ma działanie przeciwświądowe). Ze względu na swoje właściwości dezynfekujące i przeciwzapalne, dziegieć pomaga zwalczać ropne wypryski (wysuszając je) i zapobiega ich powstawaniu. Dziegieć brzozowy polecany jest także jako skuteczny środek przeciwłupieżowy, ma działanie przeciwpasożytnicze i złuszczające. Ekstrakt dziegciu brzozowego nakłada się bezpośrednio na skórę (w przypadku skóry głowy – wciera się go w nią).

Dziegieć sosnowy – właściwości

Podobne właściwości jak dziegieć brzozowy ma dziegieć sosnowy pozyskiwany z destylacji kory i drewna sosny. Dziegieć sosnowy posiada właściwości oczyszczające i złuszczające. Stosuje się go głównie we wspomaganiu leczenia łuszczycy ograniczonej, czyli wywołującej zmiany na wybranych partiach ciała, np.  pachwinach i podudziach, łokciach i kolanach, dłoniach, skórze głowy. Dodawany jest do preparatów takich jak mydła, żele, szampony.

Źródła:

1. M. Ambrosiewicz,  Jak to z dziegciem było, „Wigry” 3/2002
2. J. Nadolny, Dziegieć – smoła drzewna, pismo Drwal, 2015
3. https://nck.pl/en/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/lyzka-dziegciu-w-beczce-miodu